میقات حج-جلد 22

ص: 124
آن مقصد هودج رسالت آن مهبط موکب جلالت
بیت الشرف اختر سخا را دار الکتب آیت وفا را ...
بینی حرم محمّدی را دیوانگه سرّ سرمدی را
خاکش ز چهارم آسمان به ذاتش ز مسیح جاودان به
سپس ابیات زیادی در خطاب به حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله می‌آورد که ما از جهت اختصار چند بیتی بر سبیل تیمّن و تبرّک- این‌جا- می‌آوریم:
ما أعظم شأنک ای مظفّر ما أکرم وَجهک ای مطهّر
مدح تو به دست جان نویسم بر ناصیه جهان نویسم
ارواح علَم برِ سپاهت جبریل برید بارگاهت
یزدان که سرای شش جهت ساخت جز بهر نشست تو نپرداخت
خاک در تو که نور ناب است سیبی به دو کرده ز آفتاب است
تاریخ شرف که آسمان راست از روز ولادت تو برخاست
خاقانی را به دست مردی از خاک به آدمی تو کردی
در وصف تو سالک تمام اوست خاقان ممالک کلام اوست
ای حکم تو صیقلی نموده شمشیر زبان من زدوده
منشور امارتم تو دادی این تاج تو بر سرم نهادی ... (1)
شوق زیارت کعبه دل، خاقانی را پیوسته در تب و تاب می‌دارد. این آرزو جان او را می‌خَلَد و روح او را ناآرام می‌دارد تا آن آرزو بر آورده می‌شود و دوباره زیارت بیت‌اللَّه نصیب شاعر می‌شود. خاقانی قصاید چندی در شرح این سفر پربرکت می‌پردازد و عروس هر هفت کرده کعبه را به تصویر می‌کشد. تصاویری گویا و بهجت زا.
ما- در این مقام- چند نمونه و چند بیتی از هر قصیده را نقل می‌کنیم.
خاقانی در قصیده‌ای به مطلع:
صبح از حمایل فلک آهیخت خنجرش کیمخت کوه اویم شد از خنجر زرش
به وصف خورشید می‌پردازد و او را به «مُحْرِمی» مانند می‌کند که از خاور برای احرام حج برهنه سر بیرون آمده است:
ماناکه مُحرِم عرفات است آفتاب کاحرام را برهنه سر آید ز خاورش
پس قرص آفتاب به صابون زند مسیح کاحرام را ازار سپید است در خورش
نشگفت اگر مسیح در آید ز آسمان آرد طواف کعبه و گردد مجاورش
جبریل خاطب عرفاتست روز حج از صبح، تیغ وز جبل الرحمه، منبرش
و آن کعبه چون عروس که هر سال تازه روی بوده مشاطه‌ای بسزا پور آزرش
خاتونی از عرب همه شاهان غلام او سمعاً و طاعةً سجده کنان هفت کشورش ... (2)
خاقانی این قصیده را بر در کعبه انشاء کرده و آن را به آب زر نبشتند در وصف مناسک حج.
در قصیده دیگری که سال بعد می‌سراید به این امر مفاخرت آمیز اشاره می‌کند و می‌گوید:
... بارم به مکّه دیدی آسوده دل چو کعبه رطب اللسان چو زمزم، بر کعبه آفرینگر
شعرم به زر نوشتند آنجا خواص مکّه بر بی‌نظیری من کردند حاج محضر
خاقانی قصیده دیگری به مطلع:
مقصد این جاست ندای طلب این جا شنوند بُختیان را ز جرس صبحدم آوا شنوند
می‌سراید، تا این که می‌گوید:
سفر کعبه نمودارِ رهِ آخرت است گر چه رمز رهش از صورت دنیا شنوند
عابدان نعره برآرند به میدانگه از آنک نعره شیر دلان در صف هیجا شنوند
عارفان خامش و سر بر سر زانو چو ملخ نه چو زنبور کزو شورش و غوغا شنوند ... (3)
کمتر شاعری همچون خاقانی توانسته است حالت شوق و دیدار و آرزومندی حاجیان و راهسپران بیابانهای هائل و پر خوف و خطر عربستان را در کمال استادی و هنرمندی توصیف کند؛ و از مرقد پر فیض حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه و آله و زیارت آن بارگاه قدسی چنان سخن گوید که خواننده را اشک شوق از دیده فروبارد و آرزوی وصول به آن مقام والا را از بن دندان در دل جای دهد.
سوّمین سفری که خاقانی به قصد زیارت کعبه حرکت کرده است، به دستور شروانشاه به بند می‌افتد و نزدیک به یک سال در زندان می‌ماند و سفر بیت اللَّه، در این سوّمین بار همچون آرزوی سفر خراسان در دلش می‌ماند.
سنایی شاعر و عارف قرن پنجم هجری که بعد از سفر به خراسان واقامت چند ساله در آن دیار و ملاقات با مشایخ بزرگ دچار تغییر حال شد و سرانجام کارش به زهد و انزوا و تأمّل در حقایق و مسائل عرفانی کشید، سفرهای چندی انجام داد و از شهر بلخ به زیارت بیت اللَّه توفیق یافت.
استاد مدرّس رضوی در مقدّمه خود بر دیوان سنایی نوشته‌اند: «سنایی ظاهراً از همان آغاز جوانی از غزنین بیرون شده و سالیان دراز در بیشتر شهرهای خراسان خاصّه شهرهای بلخ، سرخس، هرات و نیشابور به سر برده و از شهر بلخ به زیارت کعبه مشرّف شده و در اواخر ایّام عمر به غزنین بازگشته است. (4) مرحوم مدرّس برای تأیید این مطلب می‌نویسد:
«... از قصیده‌ای که در اشتیاق سروده و از فراق بلخ و دوری یاران آنجا شکایت می‌کند و اظهار حنین و اشتیاق بدان شهر کرده و گفته:

---

1- همان، ص 102
2- همان، ص 102
3- همان، ص 102
4- دیوان سنایی، به تصحیح استاد مدّرس رضوی، انتشارات سنایی، تهران، ص 35 مقدّمه.